اقتصاد دانش‌بنيان و اهميت فزاينده انتقال فناوري در مناطق آزاد و ويژه اقتصادي
همراه با بررسي جايگاه مناطق آزاد و ويژه اقتصادي در اقتصاد دانش بنيان مبتني بر بهره‌گيري از ظرفيت‌هاي تجاري ـ صنعتي مناطق در گسترش عملكرد اقتصاد دانش بنيان بايد گفت: نوآوري فرآيندي است كه از طريق آن ايده‌ها و شيوه‌هايي تازه خلق مي شوند و به معني گامي اساسي در حوزه توسعه محصول جديد و خلق بازار است. نوآوري مشخصه كارآفريني فناورانه كاربردي دانش‌محور است كه محصولات نوين يا خدماتي را براي جذب مشتريان بيشتر و چگونگي مديريت بازار ارائه مي‌دهد.
همچنان‌كه خلق محصول نيز با هدف تجاري‌سازي از اهميت فراواني برخوردار است. نظام نوآوري سازمان‌هاي مناطق آزاد و ويژه اقتصادي با هدف بازارسازي با استفاده از ايده‌ها و طرح‌هاي نو به‌ويژه از سال 1401 متناسب با شعار توليد، دانش بنيان و اشتغالزايي بر اساس مزيت‌هاي موجود در مناطق آزاد و ويژه اقتصادي برنامه ريزي شده است.
براين‌اساس، نوآوري فرآيند تجاري‌سازي به‌منزله ابزاري قلمداد مي‌شود تا كارآفرينان بتوانند ثروتي تازه خلق كرده، و منابع توليدي جديد ايجاد كنند و يا به منابع موجود، موهبت ثروت آفريني تازه‌اي ببخشند. از اين طريق است كه با تغييرات حاصله فعاليت‌هاي نوآورانه دانش بنيان و فرصت‌هاي بهره‌برداري نو قابل دستيابي است. آن‌گونه كه سازمان ديده‌بان جهاني كارآفريني (GEM: Global Entrepreneurship Monitor) نشان داده است، همبستگي قوي ميان رشد اقتصاد ملي و سطح فعاليت‌هاي كارآفرينانه وجود دارد، و توجه به آن در مناطق آزاد و ويژه اقتصادي شايان توجه است.
درخصوص اهميت نوآوري در مناطق آزاد و ويژه اقتصادي كه از كانون‌هاي اصلي توجه و تدارك اقتصادي از جنس توسعه و ارتقاي اقتصاد دانش بنيان كشور به شمار مي‌روند، مي‌توان گفت، سازمان‌هاي مناطق آزاد و ويژه اقتصادي همراستا با تلاشهاي موجود بايد اهدافی همچون بهبود بهره‌وری، افزایش اثربخشی و تقویت جایگاه رقابتی را در فضاي اقتصاد دانش بنيان دنبال كنند كه تحقق اين موارد به‌واقع رمز موفقیت آنها در رقابت و خلق ثروت از سوي سرمايه‌گذاران و فعالان اقتصادي مناطق كشور است؛ هرچند شناسایی و كاربرد سطوح تكنولوژی در عرصه فعاليت واحدهای تولیدی در بنگاه‌های اقتصادی مستقر در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی و ارتقا و كمك به فعالیت آنها برای استفاده از تكنولوژیهای پیشرفته با مكانیسم نوآوري كه از مشخصه‌هاي مهم كارآفريني است با استفاده از سطوح سوم و چهارم تكنولوژی براي كاهش قيمت تمام شده محصولات و جذب بازار بيشتر حائز اهمیت است. مواردي كه در فعاليت‌هاي مناطق در ايران كمتر به آنها توجه شده است.
هم‌اكنون حدود 80 درصد صادرات كشورهاي جهان در موج سوم تكنولوژی انجام میگیرد. 20درصد باقیمانده در موج چهارم تكنولوژی انجام مي‌شود كه با افزایش آن روز به روز بازارهای بیشتری براي توليد و صادرات افزونتر ايجاد مي‌شود. مسئله‌اي كه در مناطق آزاد و ويژه اقتصادي ايران از طريق پيوند فعاليت‌ها با اقتصاد دانش‌بنيان و توليد و صنعت قابليت تحقق بيشتري را دارد. برای انجام این مهم باید سطوح فناوری هر یك از واحدهای تولیدی و صنعتی مناطق را در بنگاه‌های اقتصادی دانش بنيان بر اساس پيوستار، معیارها و شاخصهای معتبر در نظر گرفت، و عملكرد آنها را در طول سال به صورت میدانی مورد ارزیابی قرار داد. با انجام این کار البته ساختار تكنولوژیك واحدهاي اقتصادي در مناطق براي تولیدات صادرات‌محور اصلاح و بهينه خواهند شد.
با توجه به اهمیت افزایش صادرات تولیدی ـ خدماتی در بنگاه‌های اقتصادی در مناطق آزاد كه در برنامهها و احكام ابلاغی ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی اعلام شده و همچنین لزوم ظرفیت‌سازی بهینه برای بیش از 2280 واحد تولیدی ـ صنعتی مستقر در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی از طریق ارتقای تكنولوژی و براي تولید و صادرات افزونتر، بایدگفت سطوح فناوری این مناطق بايد از طريق اقتصاد دانش‌بنيان با زمينه‌هاي تقويت و افزایش تولید صادرات محور و جذب بازار ارتقا يابد. آشکار است که برای شناسایی سطوح تكنولوژی در این مناطق، انجام برنامههای ایجابي براي توسعه واحدهای تحقیق و توسعه (Research and Development) در واحدهای تولیدی و صنعتی از جمله برنامههای راهبردی برای افزایش بهره‌وری و حضور رقابتی در بازارهای صادراتی مورد نظر است كه در مناطق آزاد و ويژه بايد كاملاً مطمح نظر قرار گيرد.
از عمده این واحدها مي‌توان به شركتهای نوپا اشاره كرد كه مأموریتهایشان درحوزه كسب و كارهای استارتاپي بسیار اهمیت دارد. شركت‌هايي كه بايد بيشتر مورد توجه قرار گيرند. دراين خصوص بهرگيري از مديران كارآمد و كارشناسان كيفي در مناطق آزاد و ويژه مي‌تواند اهميت فزاينده انتقال فناوري در مناطق آزاد و ويژه اقتصادي را مبتني بر جذب سرمايه‌گذاري خارجي و داخلي و با مشاركت ايرانيان خارج از كشور نشان دهد. عقب ماندگي در جذب سرمايه‌گذاري مانع اصلي استفاده از تكنولوژي پيشرفته و بهره‌گيري از فناوري‌هاي نوين از جمله اينترنت اشيا و هوش مصنوعي در حال حاضر خواهد بود. هوش مصنوعي كه عملكردها را از روي ذهن انسان‌ها تقليد مي‌كند با تكنولوژي ظهور پيدا كرده است. با بیشتر شدن نقش توانمند تكنولوژی، فرآيند انتقال تكنولوژي به تدريج تبدیل به يك فناوری عادی و روزمره‌ای مي‌شود كه براي برخي رويافروشي قلمداد مي‌شود.
بنابراين، توجه به گسترش فناوری‌های نوین، اینترنت اشیا (IOT) و هوش مصنوعی (AI) نقش کلیدی در بهبود زیرساخت‌ها، افزایش بهره‌وری و تسهیل خدمات در مناطق آزاد و ويژه اقتصادي دارند. این فناوری‌ها می‌توانند با اتصال هوشمند دستگاه‌ها و تجهیزات، روند توسعه را در مناطق تسریع کنند. از جمله کاربردهای بالقوه آنها می‌توان به نظارت هوشمند بر مصرف انرژی در مدیریت منابع، بهینه‌سازی فرآیندهای حمل‌ونقل و لجستیک برای کاهش هزینه‌ها و زمان، و ایجاد سیستم‌های نظارت محیطی هوشمند برای کنترل آلودگی هوا و آب اشاره کرد.
همچنین، بهره‌گیری از هوش مصنوعی در تحلیل داده‌های بزرگ می‌تواند به بهبود تصمیم‌گیری‌ها در برنامه‌ریزی شهری و توسعه زیرساخت‌های اقتصادی مورد نياز مناطق منجر شود. از سوي ديگر، فناوری اینترنت اشیا با ایجاد شهرک‌های صنعتی هوشمند و نظارت بلادرنگ بر زنجیره تأمین، می‌تواند بهره‌وری اقتصادی مناطق آزاد و ويژه اقتصادي را افزایش داده و فرصت‌های شغلی سالم و اشتغال مولد، تنظيم بازار كار و كالا، حضور فعال در بازارهاي جهاني و منطقه‌اي به‌منظور پشتيباني از فعاليت‌هاي اقتصادي و برقراري ارتباط تجاري بين‌المللي و تحرك در اقتصاد منطقه‌اي ایجاد کند. همچنان‌كه ادغام این تکنولوژی‌ها با زیرساخت‌های مناطق آزاد و ويژه، بستری مناسب برای رشد اقتصادی و پایداری زیست‌محیطی فراهم خواهد کرد. به‌علاوه، ايجاد فرصت‌هاي شغلي سالم و اشتغال مولد است. از ديگر اهداف تشــکیل اين مناطق به شمار مي‌روند.//فرینا
